Geneza
W drugiej połowie XIX w. kwestia pochówków wojennych zaczęła wkraczać w kompetencje państwa, stając się przedmiotem międzynarodowych uregulowań. Polska w okresie zaborów nie mogła znaleźć się wśród aktywnych na tym polu podmiotów. Tymczasem na terenie dzisiejszych jej ziem, w latach 1914-1918 zostało pogrzebanych tysiące poległych żołnierzy narodów Europy środkowo-wschodniej wchodzących w skład cesarstwa niemieckiego, Rosji carskiej i monarchii habsburskiej[1]. Wkrótce po odzyskaniu niepodległości Rzeczpospolita Polska przejęła na siebie obowiązki związane z powstałymi cmentarzami. W 1919 r., zgodnie z art. 225 Traktatu Wersalskiego, zobowiązała się do szanowania i utrzymywania grobów żołnierzy i marynarzy, pochowanych na jej terytorium i uznawania komisji wyznaczonych m.in. do wznoszenia na nich odpowiednich pomników[2]. Podobny przepis, dotyczący zachowania grobów i wznoszenia na nich pomników spoczywającym w nich jeńcom wojennym, zakładnikom, jeńcom cywilnym, osobom internowanym, wygnańcom, uchodźcom i emigrantom, a także żołnierzom, oficerom i innym wojskowym poległym na polach bitew, zawierał ust. 3 art. IX Traktatu ryskiego[3]. Warto wspomnieć również o art. 4 Konwencji genewskiej o polepszeniu losu chorych i rannych w armiach czynnych[4], podpisanej w Genewie dnia 27 lipca 1929 r., nakazującym dbałość o to, by „zabici byli pochowani ze czcią oraz tak, aby ich groby były ochraniane i aby mogły być zawsze odszukane”. Zobowiązania te realizowała II Rzeczpospolita przez cały okres swego trwania. Towarzyszyła im także troska o groby powstańców listopadowych, uczestników powstania 1863 r. oraz szczególna dbałość o mogiły żołnierzy Legionów Polskich.
Międzynarodowe prawo konfliktów zbrojnych
Ogólne normy chroniące pamięć o ofiarach wojen odnaleźć można w międzynarodowym prawie konfliktów zbrojnych. Należą do nich: identyfikacja i ewidencja poległych, dokonanie pochówku, oznaczenie jego miejsca, otoczenie go szacunkiem oraz udzielanie rodzinom informacji o losie ich bliskich. Pierwszorzędną rolę odgrywają tu przyjęte także przez Polskę cztery konwencje o ochronie ofiar wojny, precyzyjnie identyfikujące liczne kategorie chronionych przez nie osób, m.in. członków sił zbrojnych, milicji, oddziałów ochotniczych (także ruchu oporu), osób towarzyszących siłom zbrojnym, załóg statków handlowych i samolotów cywilnych czy ludności spontanicznie chwytającej za broń wobec zbliżającego się nieprzyjaciela[5]. Ochrona obejmuje wymienione osoby również w przypadku gdy staną się rozbitkami rannymi i chorymi na morzu[6], lub jeńcami wojennymi[7], a ponadto osoby cywilne, które zostaną internowane (uwięzione)[8]. Przepisy nie włączają do tego grona m.in. osób towarzyszących siłom zbrojnym bez stosownego upoważnienia, ludności cywilnej stawiającej opór inwazji nie przestrzegającej praw i zwyczajów wojny, obywateli strony konfliktu lub okupacji, którzy w jakikolwiek sposób znaleźli się w jej władzy[9]. Odpowiedzialna rola, polegająca na gromadzeniu i prowadzeniu dość szczegółowych rejestrów danych oraz pośredniczenia w informowaniu rodzin o zgonie i miejscu pochowania ich bliskich została nałożona na krajowe Biura Informacji. Obecnie w większości krajów europejskich zadania te prowadzą one (w Polsce Biuro Informacji i Poszukiwań w strukturach Polskiego Czerwonego Krzyża) przy ścisłej współpracy z Centralną Agencją Poszukiwań Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie[10]. Konwencje podkreślają konieczność sporządzania przez strony należycie uwierzytelnionych aktów (lub wykazów) zgonów poległych i jeńców, dokonywania pochówków, oznaczania tych miejsc i odpowiedniego ich utrzymywania w takim stanie „aby można je było zawsze odnaleźć”[11].
Inne dokumenty
Inspirowane przepisami konwencji szczegółowe zasady postępowania ze zwłokami poległych lub zmarłych żołnierzy (wojsk własnych, sojuszniczych i wrogich) oraz osób nieuczestniczących w działaniach wojennych zostały również przyjęte w obowiązujących dokumentach normalizacyjnych armii państw członkowskich Sojuszu Północnoatlantyckiego. Należą do nich m.in. w Norma Obronna – NO-02-A053:2004 Działania wojenne. Procedury pochówku poległych i zmarłych[12] oraz NO-02-A020:2010 Procedury postępowania z jeńcami, zdobytym wyposażeniem i dokumentami przeciwnika[13].
Od lat dziewięćdziesiątych XX w. Rzeczpospolita Polska zawiera też umowy bilateralne, regulujące zakres ochrony mogił żołnierzy oraz cywilnych ofiar wojen. Do chwili obecnej zawarto kilkanaście takich umów[14]. Jest to zgodne z zaleceniami, zawartymi w Protokole dodatkowym do Konwencji genewskich (tzw. Protokół I[15]), który wskazuje, że państwa – strony konfliktu w których znajdują się szczątki osób zmarłych z powodu działań wojennych, podczas okupacji lub w okresie pozbawienia wolności, powinny zawrzeć porozumienia. Dokument ten podkreśla potrzebę ułatwienia dostępu do grobów członkom rodzin zmarłych i przedstawicielom oficjalnych służb rejestracji grobów, zapewnienie im stałej opieki i utrzymania.
Grób wojenny – definicja
W Polsce prawo międzynarodowe znalazło odzwierciedlenie przede wszystkim w uchwalonej w 1933 r. ustawie o grobach i cmentarzach wojennych[16]. Ustawa, w której w ostatnich latach dokonano istotnych modyfikacji obowiązuje do dziś. Zgodnie z treścią jej art. 1 za groby wojenne uznawane są:
1) groby poległych w walkach o niepodległość i zjednoczenie Państwa Polskiego,
2) groby osób wojskowych, poległych lub zmarłych z powodu działań wojennych, bez względu na narodowość,
3) groby sióstr miłosierdzia i wszystkich osób, które, wykonując zlecone im czynności przy jakiejkolwiek formacji wojskowej, poległy lub zmarły z powodu działań wojennych,
4) groby jeńców wojennych i osób internowanych,
5) groby uchodźców z 1915 r.,
6) groby osób wojskowych i cywilnych, bez względu na ich narodowość, które straciły życie wskutek represji okupanta niemieckiego albo sowieckiego po dniu 1 września 1939 r.,
7) groby i cmentarzyska prochów ofiar niemieckich i sowieckich obozów,
8) groby osób, które straciły życie wskutek walki z narzuconym systemem i represji totalitarnych w okresie od 1944 r. do 1956 r.
Wskazane w ustawie kategorie mogił uznawanych za wojenne niestety pozostają niedookreślone, jak w punkcie 2 lub 3. Dlatego też jednoznaczne wskazanie wojennego charakteru mogiły może nastręczać trudności.
Do ochrony grobów wojennych (ale nie wyłącznie!) znajdujących się na terenie cmentarzy komunalnych i wyznaniowych odnoszą się również przepisy ustawy z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych[17]. W art. 7 ust. 5 zabrania ona użycia do ponownego pochowania grobów, mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane, lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną. Osoby prawne i fizyczne odpowiadające za zarządzanie i utrzymanie cmentarza są zobowiązane do prowadzenia szczegółowej dokumentacji, określonej w rozporządzeniu Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 1 sierpnia 2001 r. w sprawie sposobu prowadzenia ewidencji grobów[18].
Źródła finansowania
Ustawa o grobach i cmentarzach wojennych wskazuje, że wszystkie „groby i cmentarze wojenne pozostają pod opieką Państwa” (ich ogólną liczbę szacuje się na kilkadziesiąt tysięcy[19]). Koszty ich utrzymania pokrywane są ze środków budżetu państwa[20], znajdujących się w dyspozycji wojewodów oraz rozdzielanych w ramach programów ministra właściwego ds. kultury i dziedzictwa narodowego (program „Groby i cmentarze wojenne w kraju”). Pod pewnymi warunkami mogą być także pozyskiwane ze środków, którymi rozporządzają samorządy województw.
[1] Warto zauważyć, że tylko w samej ówczesnej Galicji Zachodniej powstał w tym okresie zespół ponad 400 cmentarzy wojennych. Zob. album-przewodnik po tych obiektach, zawierający dane geofizyczne, szkice, fotografie i informacje o liczbie pochowanych: Rudolf Broch, Hans Hauptmann, Westgalizische Heldengraeber aus den Jahren des Weltkrieges 1914-1915, Wiedeń 1918.
[2] Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonymi i skojarzonymi i Niemcami podpisany w Wersalu dnia 23 czerwca 1919 roku; Dz. U. z 1920 r. nr 35, poz. 200. Przepis art. 226 zobowiązywał także do odpowiedniego utrzymywania grobów obywateli państw walczących, zmarłych w niewoli jako jeńcy wojenni lub internowane osoby cywilne.
[3] Traktat pokoju między Polską a Rosją i Ukrainą podpisany w Rydze dnia 18 marca 1921 r.; Dz. U. z 1921 r. nr 49, poz. 300.
[4] Dz. U. z 1932 r. nr 103, poz. 864. Do jej uregulowań odnosi się także przepis art. 76 Konwencji dotyczącej traktowania jeńców wojennych, podpisanej w Genewie dnia 27 lipca 1929 r.; Dz. U. z 1932 r., nr 103, poz. 866.
[5] Art. 13 Konwencji genewskiej o polepszeniu losu rannych i chorych w armiach czynnych (Konwencja I).
[6] Tamże, art. 13 Konwencji genewskiej o polepszeniu losu rannych, chorych i rozbitków sił zbrojnych na morzu (Konwencja II).
[7] Art. 4 Konwencji genewskiej o traktowaniu jeńców wojennych (Konwencja III);
[8] Tamże, art. 4 zdanie pierwsze Konwencji o ochronie osób cywilnych podczas wojny (Konwencja IV). Termin uwięzienie w tym przypadku należy rozumieć w szerokim kontekście, odnosząc go zarówno do zakładników, więźniów politycznych, zesłańców, jak i odosobnionych w gettach czy obozach koncentracyjnych lub izolowanych w trakcie akcji pacyfikacyjnych.
[9] Zob. art. 13-14 Konwencji I, art. 13 Konwencji II, art. 13 Konwencji III oraz art. 4 Konwencji IV.
[10] Ich zadania koncentrują się na ustalaniu danych, zachowanych w rejestrach i wydawaniu zaświadczeń o losach ofiar wojen i konfliktów zbrojnych, poszukiwaniu mogił wojennych (w kraju i poza jego granicami), udziale w ekshumacjach ofiar wojen i sporządzaniu z nich raportów. Współpracują z innymi stowarzyszeniami krajowymi Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca (Czerwonego Lwa i Słońca) oraz z Międzynarodowym Biurem Poszukiwań w Arolsen.
[11] Por. art. 17 Konwencji I, art. 20 Konwencji II, art. 120 Konwencji III, art. 130 Konwencji IV.
[12] Norma zatwierdzona decyzją Nr 2/MON z dnia 8 stycznia 2004 r., w sprawie dokumentów normalizacyjnych; Dz. Urz. MON nr 1, poz. 3.
[13] Norma zatwierdzona decyzją nr 169/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 10 maja 2010 r.; Dz. Urz. MON nr 10, poz. 110.
[14] M.in. z rządami Republiki Federalnej Niemiec, Federacji Rosyjskiej, Ukrainy, Republiki Kyrgyskiej, Uzbekistanu, Węgier, Włoch. Zawarta została także umowa z Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki „o ochronie określonych dóbr kultury”.
[15] Protokoły dodatkowe do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r., dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II) sporządzone w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r.;Dz. U. z 1992 r. nr 41, poz. 175, zał.
[16] Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych; t. jedn. Dz. U. z 2018 r., poz. 2337. Podobne ustawy uchwaliły także inne państwa, np. w Niemczech od 1965 r. obowiązuje Gesetz über die Erhaltung der Gräber der Opfer von Krieg und Gewaltherrschaft (Gräbergesetz), w Austrii Bundesgesetz vom 7. Juli 1948 über die Fürsorge für Kriegsgräber aus dem Ersten und Zweiten Weltkrieg, w Wielkiej Brytanii Royal Charterz 21 maja 1917 r.
[17] t. jedn. Dz. U. z 2020 r. poz. 1947 ze zm. Obecnie trwają prace nad projektem nowej ustawy.
[18] Dz. U. nr 90, poz. 1013; zmiany: Dz. U. z 2003 r. nr 141, poz. 1370, Dz. U. z 2015 r., poz. 2257.
[19] M. Schwarzgruber, Spokój nieśmiertelnika „Polska Zbrojna” nr 18-19 z 2011 r., s. 15.
[20] Art. 6 ust. 2 ustawy o grobach i cmentarzach wojennych.
