Społecznym opiekunem zabytków (SOZ) może być osoba, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych, nie była karana za przestępstwa popełnione umyślnie oraz posiada wiedzę w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.Status prawny społecznego opiekuna zabytków, zasady jego ustanawiania i cofnięcia ustanowienia oraz zakres kompetencji reguluje ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U z 2022, poz. 840). Kandydat zgłaszając swoją kandydaturę powinien wykazać się wiedzą i doświadczeniem w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami. Może tego dokonać poprzez przedłożenie dokumentów potwierdzających wykształcenie lub doświadczenie zawodowe. Kandydat powinien posiadać wiedzę na temat podstaw prawnych ochrony zabytków, form ich ochrony, organów ochrony zabytków i ich kompetencji oraz form działania. Powinien znać prawa i obowiązki opiekunów (właścicieli) i użytkowników zabytków. Powinien posiadać także wiedzę pozwalającą na dokonanie oceny stanu zachowania i możliwych zagrożeń jakie mogą wystąpić i bezpośrednio lub pośredni zagrozić zabytkowi. Dobrze, jeśli taki kandydat posiada wiedzę umożliwiającą dokonania oceny sytuacji, w której właściciel lub inwestor naruszają zapisy ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Niektóre wojewódzkie urzędy ochrony zabytków organizują specjalne kursy dla kandydatów na społecznych opiekunów zabytków.
Status prawny społecznego opiekuna zabytków, zasady jego ustanawiania i cofnięcia ustanowienia oraz zakres kompetencji reguluje ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U z 2022, poz. 840).
Zachowanie zabytku w jak najlepszym stanie oznacza m.in. dbanie o zabytki, opiekę nad nimi, doglądanie ich oraz realizowanych prac przy zabytku, począwszy od codziennych zadań porządkowych. Jednym z podstawowych obowiązków SOZ jest informowanie służb konserwatorskich o stanie obiektu zabytkowego. W sytuacji zagrożenia ma obowiązek powiadomić odpowiednie służby ratownicze.
Społeczny opiekun ma prawo do pouczania innych osób, które naruszają przepisy ochrony i opieki nad zabytkami. Kolejna przestrzenią aktywności społecznego opiekuna zabytków. Może to czynić na wiele sposobów. W tym celu może inicjować szereg działań o profilu społecznym, upowszechniającym czy edukacyjnym angażując do tego różne grupy społeczne. Wszystkie podejmowane przez społecznego opiekuna inicjatywy powinny zmierzać do popularyzacji wiedzy o zabytku oraz jego ochronie opiece.
Społecznego opiekuna zabytków powołuje starosta właściwy dla miejsca zamieszkania kandydata lub jego siedziby. Wniosek o powołanie na tę funkcję przekazuje staroście Wojewódzki Konserwator Zabytków. Ten, weryfikuje i opiniuje przedłożoną mu kandydaturę osoby fizycznej lub prawnej na społecznego opiekuna zabytków. Decyzja o powołaniu na funkcję społeczną w jest w wyłącznej kompetencji starosty. Ma on również prawo nieustanowienia zarekomendowanej osoby lub odwołania wcześniej powołanej. W miastach na prawach powiatu te kompetencje realizuje Prezydent lub osoba przez niego wskazana np. miejski konserwator zabytków.
Społeczny opiekun realizując swoje zadania powinien współpracować z wojewódzkim konserwatorem zabytków oraz starostą w tych kwestiach, które dotyczących opieki i ochrony nad objętymi jego opieką zabytkami Współpraca ta powinna być realizowana z poszanowaniem i zrozumieniem stanowiska każdej zaangażowanej strony. Społeczny opiekun nie może być „sygnalistą” składającym jedynie donosy do wojewódzkiego urzędu ochrony zabytków. Nie wolno mu też wydawać żadnych zakazów ani nakazów. Nie posiada kompetencji, by podejmować jakiekolwiek interwencje fizyczne lub podejmować próby wtargnięcia do pomieszczeń zabytku. Nawet jeśli ma podejrzenia, ze ma tam miejsce działania zmierzające do uszkodzenia lub zniszczenia zabytku. Społeczny opiekun może natomiast podejmować różnego rodzaju inicjatywy mające na celu ratowanie zabytku. Może także pozyskiwać informacje o danym obiekcie w urzędach administracji państwowej i samorządowej oraz innych instytucjach przechowujących dokumentację dotyczącą zbytku.
Rolą opiekuna społecznego jest wsparcie i pomoc zarówno właścicielowi/opiekunowi jak i urzędom i służbom konserwatorskim działaniach zmierzających do zapewnienia ochrony i opieki nad zabytkiem. Stanowi on zatem wsparcie i przedłużenie tych organów w terenie. Jego rola może być kluczowa, w sytuacjach gdy na terenie zabytku dochodzi do nieprawidłowości lub pojawiania się zagrożenia mogące narazić zabytek na uszkodzenie a w skrajnych sytuacjach, na zniszczenie. Społeczny opiekun zabytków nie ma prawa do wydawania nakazów lub zakazów. Może jednak pouczać osoby, które nie przestrzegają prawa ochrony i opieki nad zabytkami. Kolejną kompetencją, często wykorzystywaną przez osoby pełniące funkcję społeczną jest informowanie odpowiednich służb o łamaniu lub nieprzestrzeganiu prawa a także władze samorządowe (wójta, burmistrza, prezydenta), konserwatora zabytków oraz inne.
Społeczny opiekun zabytków otrzymuje od starosty legitymację imienną, która stanowi potwierdzenie pełnionej przez niego funkcji. Jeśli jednak realizuje swoje zadania w sposób sprzeczny ze sztuką i dobrymi praktykami, sam złamał prawo lub został skazany prawomocnym wyrokiem, to starosta na wniosek konserwatora wojewódzkiego może go odwołać.
Wniosek o powołanie na społecznego opiekuna zabytków należy złożyć wniosek do właściwego, zgodnego z zamieszkaniem wojewódzkiego konserwatora zabytków. Do wniosku należy dołączyć dokumenty potwierdzające swoją wiedzę i doświadczenie w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami, oświadczenie o pełnej zdolności do czynności prawnych, oświadczenie o niekaralności za przestępstwa popełnione umyślnie. Warto także dołączyć opis planowanych działań, jakie kandydat zamierza podjąć będą społecznym opiekunem zabytków.
Otrzymane dokumenty Wojewódzki Konserwator Zabytków weryfikuje i opiniuje, po czym przesyła je do właściwego starosty. Ten podejmuje decyzję o powołaniu lub odrzuceniu kandydata na funkcję społecznego opiekuna zabytków. O podjętej decyzji starosta powiadamia Wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Instytut Bezpieczeństwa Dziedzictwa w ramach realizowanego projektu Inkubator dla Dziedzictwa tworzy bazę społecznych opiekunów zabytków oraz przeprowadza ich szkolenia z zakresu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych.
Jeśli pełnisz funkcję społecznego opiekuna zabytków lub zastanawiasz się czy podjęć się tej roli społecznej napisz pod adres: wolontariat@ibd.org.pl włączymy Cię do naszej bazy i zaprosimy na najbliższe szkolenie oraz ćwiczenia. W treści wiadomości napisz kilka słów o sobie oraz wskaż zabytki jakie chciałbyś objąć opieką.
Działanie jest finansowane przez Narodowy Instytut Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ze środków programu „Korpus Solidarności – Program Wspierania i Rozwoju Wolontariatu Długoterminowego na lata 2018-2030”.
Zapraszamy do Krakowa Społecznych Opiekunów Zabytków, wolontariuszy oraz osoby zainteresowane ochroną zabytków. Przeprowadzamy bezpłatne szkolenia z planowania i organizacji ochrony zabytków na wypadek zdarzeń kryzysowych.
Szczegóły w wydarzeniu https://fb.me/e/1tbr6LB75
Link do zapisów: https://forms.gle/ie2eSWM5AwUe7sLW6
