Świadomość potrzeby ochrony przedmiotów i budynków powstałych w czasach wcześniejszych kształtowała się przez wieki. Wyraźny wzrost zainteresowania minionymi epokami, pamiątkami pozostałymi po dawnych bohaterach i wydarzeniach oraz miejscami związanymi z historycznymi epizodami daje się obserwować od okresu oświecenia. W tym czasie kształtują się także i rozwijają praktyki konserwatorskie i muzealnicze. W wieku XIX powstaje pierwszy dokument o charakterze międzynarodowym, w sposób bardzo ogólny określający zasady ochrony obiektów służących sprawowaniu obrzędów religijnych, celom wychowawczym, dobroczynności oraz nauce i sztuce. Wskazuje on także, iż wszelkie zniszczenie, uszkodzenie lub zbezczeszczenie takich budynków oraz zabytków historycznych, dzieł sztuki i nauki ma być ścigane przez właściwe władze. (Deklaracja brukselska z 27 sierpnia 1874 r.).
Dopiero w XX w., w wyniku spustoszeń w sferze dziedzictwa, dokonanych w trakcie II wojny światowej, nastąpił rozwój prawa ochrony dóbr kultury. Fundamentalnym dokumentem w jakim można odnaleźć definicję DOBRA KULTURY jest Konwencja o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego wraz z Regulaminem wykonawczym do tej Konwencji oraz Protokół o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego, podpisane w Hadze 14 maja 1954 r. Treść dokumentu znajdziesz tutaj. Stanowi ona odpowiedź społeczności międzynarodowej na zbrodnie dokonane na dziedzictwie kulturowym narodów w czasie II wojny światowej.
Zagłada, zniszczenia i grabieże, powodujące utratę dzieł sztuki oraz obiektów nieruchomych na niespotykaną wcześniej skalę, utwierdziły przedstawicieli społeczności międzynarodowej w przekonaniu o konieczności wprowadzenia zasad ochrony dóbr kultury w czasie konfliktów zbrojnych w formie wielostronnej umowy międzynarodowej. Państwa obecne na konferencji w Hadze, ustanawiając ten akt prawny już w preambule podkreśliły, iż są przeświadczone o tym że szkody wyrządzone dobrom kulturalnym, do jakiegokolwiek należałyby one narodu, stanowią uszczerbek w dziedzictwie kulturalnym całej ludzkości, gdyż każdy naród ma swój udział w kształtowaniu kultury światowej. Ponadto uznały, że zachowanie dziedzictwa kulturalnego posiada wielkie znaczenie dla wszystkich narodów świata i że jest rzeczą doniosłą zapewnić temu dziedzictwu ochronę międzynarodową.
Jednym z celów jaki wyznaczyła sobie społeczność międzynarodowa było stworzenie w dokumencie definicji dobra kulturalnego. W toku prac ostatecznie przyjęto, iż bez względu na pochodzenie czy formę własności, dobrami kulturalnymi są:
a) dobra ruchome lub nieruchome, które posiadają wielką wagę dla dziedzictwa kulturalnego narodu, na przykład zabytki architektury, sztuki lub historii, zarówno religijne, jak świeckie; stanowiska archeologiczne; zespoły budowlane posiadające jako takie znaczenie historyczne lub artystyczne; dzieła sztuki, rękopisy, książki i inne przedmioty o znaczeniu artystycznym, historycznym lub archeologicznym, jak również zbiory naukowe i poważne zbiory książek, archiwaliów lub reprodukcji wyżej określonych dóbr;
b) gmachy, których zasadniczym i stosowanym w praktyce przeznaczeniem jest przechowywanie lub wystawianie dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod lit. a), na przykład muzea, wielkie biblioteki, składnice archiwalne, jak również schrony mające na celu przechowywanie w razie konfliktu zbrojnego, dóbr kulturalnych ruchomych, określonych pod lit. a);
c) ośrodki obejmujące znaczną ilość dóbr kulturalnych określonych pod lit. a) i b), zwane w dalszym ciągu „ośrodkami zabytkowymi”.
W akcie tym po raz pierwszy uznano dobra kultury za dziedzictwo całej społeczności międzynarodowej, przy jednoczesnym wskazaniu, iż w pierwszej kolejności muszą one być uznane za dziedzictwo danego narodu, bez względu na swe pochodzenie lub osobę właściciela.
Konwencja haska z roku 1954 otworzyła przestrzeń do dalszego rozwoju międzynarodowego prawa ochrony dziedzictwa kulturowego.
Kolejne standardy ochrony dziedzictwa ustanowiła konwencja z roku 1970, podpisana w Paryżu, dotycząca środków zmierzających do zakazania, a także zapobiegania nielegalnemu przywozowi, wywozowi i przenoszeniu własności dóbr kultury. Treść dokumentu znajdziesz tutaj.
Przyczyną bezpośrednią powstania tego dokumentu była wzrastająca kradzież i przemyt dóbr kultury, pozyskanych w czasie II wojny światowej i w latach ją poprzedzających.
W trakcie konferencyjnych negocjacji sygnatariusze konwencji zaaprobowali potrzebę wykreowania zamkniętego katalogu obiektów uznanych za dobra kultury, przyjmując że są nimi te, które ze względów religijnych lub świeckich uznawane są przez każde Państwo za mające znaczenie dla archeologii, prehistorii, literatury, sztuki lub nauki i które należą do następujących kategorii:
a) rzadkie zbiory i okazy z dziedziny zoologii, botaniki, mineralogii i anatomii; przedmioty przedstawiające wartość paleontologiczną;
b) dobra mające związek z historią, w tym również z historią nauki i techniki, historią wojskowości i historią społeczną, a także dobra pozostające w związku z historią życia przywódców, myślicieli, naukowców i artystów narodowych oraz ważnych dla narodu wydarzeń;
c) przedmioty uzyskane drogą wykopalisk archeologicznych (legalnych i nielegalnych) i odkryć archeologicznych;
d) elementy pochodzące z rozebranych zabytków artystycznych lub historycznych albo ze stanowisk archeologicznych;
e) antyki liczące ponad 100 lat, takie jak napisy, monety i wyryte pieczęcie;
f) materiały etnologiczne;
g) dobra, przedstawiające wartość artystyczną, takie jak:
(I) obrazy, malowidła i rysunki wykonane w całości ręcznie, na jakimkolwiek podkładzie i przy wykorzystaniu dowolnego tworzywa (z wyjątkiem rysunków przemysłowych i artykułów przemysłowych ręcznie zdobionych);
(II) oryginalne dzieła sztuki posągowej i rzeźby wykonane z dowolnego tworzywa;(III) oryginały sztychów, rycin i litografii;
(IV) oryginały zestawów i montaży artystycznych wykonane z dowolnego tworzywa;
h) rzadkie rękopisy i inkunabuły, dawne książki, dokumenty i publikacje mające szczególne znaczenie (historyczne, artystyczne, naukowe, literackie itp.), w postaci pojedynczych egzemplarzy lub w zbiorach;
i) znaczki pocztowe, skarbowe i podobnego rodzaju w postaci pojedynczych egzemplarzy lub w zbiorach;
j) archiwa, w tym archiwa fonograficzne, fotograficzne i filmowe;
k) liczące ponad sto lat meble oraz dawne instrumenty muzyczne.
Z powyższego przepisu wynika, iż w pierwszym etapie to państwo musi określić czy obiekt ma znaczenie dla archeologii, prehistorii, literatury, sztuki lub nauki. Dochodzi do tego ustalenie, czy należy do jednej z kategorii wskazanych w art. 4, który stanowi, iż strony Konwencji uznają, że na dziedzictwo kulturalne każdego Państwa składają się dobra kulturalne należące do następujących kategorii:
a) dobra kultury powstałe w wyniku twórczości indywidualnej lub zespołowej obywateli danego Państwa oraz dobra kultury mające znaczenie dla danego Państwa, powstałe na terytorium tego Państwa w wyniku twórczości obywateli obcych lub bezpaństwowców zamieszkujących na jego terytorium;
b) dobra kultury odkryte na terytorium krajowym;
c) dobra kultury uzyskane przez ekspedycje archeologiczne, etnologiczne lub przyrodnicze za zgodą właściwych władz kraju, z którego te dobra pochodzą;
d) dobra kultury, które były przedmiotem uzgodnionej dobrowolnej wymiany;
e) dobra kultury otrzymane nieodpłatnie lub legalnie zakupione za zgodą właściwych władz kraju, z którego te dobra pochodzą.
Konwencja ta jako pierwsza określiła zasady ochrony dóbr kultury w obrocie międzynarodowym. Ma ona zastosowanie w czasie pokoju oraz w warunkach kryzysu.
To był rok 1970. A wkrótce ustanowiono Konwencję w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętą także w Paryżu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na jej siedemnastej sesji. Tekst dokumentu tutaj. Uczestnicy konferencji w preambule dokumentu wskazali na szereg zagrożeń powodujących zniszczenia i uszkodzenia, stwierdzając że dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu coraz bardziej zagraża zniszczenie nie tylko wskutek szkód wywoływanych przyczynami tradycyjnymi, lecz także wskutek przeobrażeń społecznych i gospodarczych, które pogarszają sytuację przez zjawiska jeszcze groźniejszych szkód lub zniszczeń.Jasno zadeklarowano ogólnoświatowy charakter dziedzictwa kulturalnego, które poprzez uszkodzenie lub unicestwienie jakiegokolwiek dobra należącego do dziedzictwa kulturalnego lub naturalnego stanowi nieodwracalne zubożenie dziedzictwa wszystkich narodów świata. Jednoznacznie wskazano, mając na uwadze jedność dziedzictwa światowego, iż wobec rozmiarów i wagi nowych niebezpieczeństw zagrażających tym dobrom cała społeczność międzynarodowa powinna wziąć udział w ochronie dziedzictwa kulturalnego i naturalnego o wyjątkowej powszechnej wartości przez udzielenie zbiorowej pomocy, która nie zastępując działania zainteresowanego Państwa, będzie je skutecznie uzupełniała.
Sygnatariusze posłużyli się w tym dokumencie szerszym pojęciem „światowego dziedzictwa kulturalnego”. Pojęcie to określa dobro o historycznej wartości dla przyszłych pokoleń, ale także rozszerza jego zakres na wartości niematerialne dziedzictwa. Tymczasem „dobro kultury” skupia się jedynie na walorach materialnych obiektu ruchomego lub nieruchomego.
Konwencja w pierwszych artykułach zdefiniowała pojęcie dziedzictwa kulturalnego i naturalnego. Dziedzictwo kulturalne określono tu w trzech kategoriach:
– zabytki: dzieła architektury, dzieła monumentalnej rzeźby i malarstwa, elementy i budowle o charakterze archeologicznym, napisy, groty i zgrupowania tych elementów, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki,
– zespoły: budowli oddzielnych lub łącznych, które ze względu na swą architekturę, jednolitość lub zespolenie z krajobrazem mają wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historii, sztuki lub nauki,
– miejsca zabytkowe: dzieła człowieka lub wspólne dzieła człowieka i przyrody, jak również strefy, a także stanowiska archeologiczne, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia historycznego, estetycznego, etnologicznego lub antropologicznego.
Dziedzictwo naturalne z kolei określono jako:
– pomniki przyrody utworzone przez formacje fizyczne i biologiczne albo zgrupowania takich formacji, przedstawiające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia estetycznego lub naukowego,
– formacje geologiczne i fizjograficzne oraz strefy o ściśle oznaczonych granicach, stanowiące siedlisko zagrożonych zagładą gatunków zwierząt i roślin, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki lub ich zachowania,
– miejsca lub strefy naturalne o ściśle oznaczonych granicach, mające wyjątkową powszechną wartość z punktu widzenia nauki, zachowania lub naturalnego piękna.
Tym samym sygnatariusze wprowadzając pojęcie dziedzictwa światowego, mającego znaczenie dla kolejnych pokoleń, dokonali jego podziału na kulturalne i naturalne. Razem tworzą one światowe dziedzictwo objęte międzynarodową ochroną.
Konwencja nakłada na państwa-sygnatariuszy obowiązek identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i przekazania przyszłym pokoleniom dziedzictwa kulturowego i naturalnego.
W celu zapewnienia możliwie najskuteczniejszej ochrony i konserwacji oraz możliwie najbardziej aktywnej rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego znajdującego się na ich terytorium Państwa będące Stronami niniejszej Konwencji będą się starały w miarę możliwości i odpowiednio do warunków właściwych dla każdego kraju:
a) prowadzić politykę ogólną zmierzającą do wyznaczenia dziedzictwu kulturalnemu i naturalnemu odpowiedniej funkcji w życiu zbiorowym i włączyć ochronę tego dziedzictwa do programów planowania ogólnego;
b) ustanowić na swoim terytorium – jeśli nie są jeszcze ustanowione – jedną lub kilka służb ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, posiadających odpowiedni personel i rozporządzających środkami pozwalającymi na wykonywanie przypadających im zadań;
c) rozwijać studia i badania naukowe i techniczne oraz doskonalić metody interwencyjne, które pozwolą Państwu sprostać niebezpieczeństwom zagrażającym jego dziedzictwu kulturalnemu lub naturalnemu;
d) przedsiębrać odpowiednie środki prawne, naukowe, techniczne, administracyjne i finansowe w celu identyfikacji, ochrony, konserwacji, rewaloryzacji i ożywiania lub odtwarzania tego dziedzictwa; oraz
e) popierać powstawanie lub rozwój krajowych albo regionalnych ośrodków kształcenia w dziedzinie ochrony, konserwacji i rewaloryzacji dziedzictwa kulturalnego i naturalnego oraz zachęcać do podejmowania badań naukowych w tej dziedzinie.
Kolejnym krokiem w ochronie światowego dziedzictwa było przyjęcie, podpisanej w Paryżu dnia 2 listopada 2001 r., Konwencji o ochronie podwodnego dziedzictwa kulturowego. Tekst dokumentu tutaj. Dokument ten pomimo ustanowienia go w roku 2001 wszedł w życie osiem lat później. Polska ratyfikowała go w roku 2021. W art. 1 została podana definicja podwodnego dziedzictwa jako wszelkie ślady egzystencji ludzkiej mające charakter kulturowy, historyczny lub archeologiczny, które pozostawały lub pozostają całkowicie lub częściowo pod wodą, okresowo lub stale, przez co najmniej 100 lat, w tym: (i)stanowiska, budowle, obiekty, artefakty oraz szczątki ludzkie, wraz z ich kontekstem archeologicznym i przyrodniczym;
(ii) statki, samoloty oraz inne pojazdy lub ich części, ładunek lub inna zawartość, wraz z ich kontekstem archeologicznych i przyrodniczym; oraz (iii)przedmioty o charakterze prehistorycznym. Wskazano jednocześnie iż, rurociągi, kable, Instalacje, niebędące rurociągami i kablami umieszczone na dnie morskim nie stanowią podwodnego dziedzictwa kulturowego.
